Będąc uczestnikiem obrotu gospodarczym, warto zadbać o zabezpieczenie swoich wierzytelności. Jest to szczególnie istotne w czasach ogólnoświatowego kryzysu wywołanego m.in. pandemią COVID-19. Aktualnie obserwujemy powszechne zjawisko braku terminowego regulowania płatności przez kontrahentów.
W sytuacji, w której kontrahent (dłużnik), nie ureguluje dobrowolnie swojego zobowiązania, wierzyciel może podjąć odpowiednie kroki prawne. Jednym z rozwiązań jest skierowanie sprawy do sądu. Tego rodzaju wybór może wiązać się z czasochłonną i skompilowaną procedurą sądową. W takim przypadku, odpowiednie działania prewencyjne pomogą zaoszczędzić wielu problemów związanych z odzyskaniem wymagalnej wierzytelności od nierzetelnego kontrahenta. Ryzyko gospodarcze zostanie zniwelowane do niezbędnego minimum. Narzędziem, służącym ograniczeniu ryzyka, są prawne możliwości zabezpieczenia wierzytelności, które zawrzeć można w umowie. Odpowiednio dobrane zabezpieczenie wierzytelności pozwoli na lepsze zabezpieczenie wierzytelności, jak i szybsze oraz efektywne odzyskanie długu na drodze postępowania sądowego.
Prawo polskie oferuje możliwość zaspokojenia roszczeń nie tylko z majątku osobistego dłużnika. Roszczenia mogą zostać zaspokojone z majątku innej osoby niż dłużnik (zabezpieczenia osobowe) lub z określonych przedmiotów majątkowych. W tym przypadku nie ma znaczenia, kto jest lub stanie się w przyszłości ich właścicielem (zabezpieczenia rzeczowe).
W dalszej części opiszę niektóre z wymienionych powyżej zabezpieczeń. Informacje będą pomocne w podjęciu decyzji o wprowadzeniu do umowy odpowiedniego zapisu dotyczącego zabezpieczenia spłaty wierzytelności.
Pierwszym z omówionych zabezpieczeń jest WEKSEL, który jest jednym z popularniejszych i najtańszych sposobów zabezpieczeń. Nie musi być on poświadczany notarialnie, jak też przygotowywany na żadnych specjalnych drukach. W obrocie zazwyczaj występują weksle własne in blanco lub weksle niezupełne. Aby uniknąć wadliwości weksla i wątpliwości co do jego zapisów, najkorzystniejsze jest uzyskanie od kontrahenta weksla in blanco.
Należy mieć na uwadze, że w przypadku dłużników – spółek, pod wekslem winna widnieć pieczęć spółki. Pod pieczęcią natomiast podpis osoby upoważnionej do samodzielnej reprezentacji oraz jej pieczęć imienna. Względnie podpisy wymaganej ilości osób, w przypadku reprezentacji łącznej. Korzyścią takiej formy zabezpieczenia jest możliwość uzyskania stosunkowo szybko i tanio tytułu wykonawczego, na podstawie orzeczenia wydanego w postępowaniu nakazowym. Co istotne, nakaz zapłaty z weksla stanowi tytuł zabezpieczenia od chwili wydania i jest natychmiast wykonalny. Wystarczy więc, że dłużnik w ciągu dwóch tygodni nie wykona nakazu, a już można składać wniosek o klauzulę wykonalności. Ponadto, od pozwu w postępowaniu nakazowym wierzyciel uiszcza tylko 1/4 opłaty sądowej.
Kolejnym wartym rozważenia narzędziem jest DOBROWOLNE PODDANIE SIĘ EGZEKUCJI, które następuje w trybie art. 777 §.1 pkt 4, 5 k.p.c. i wymaga dla swej ważności formy aktu notarialnego. By akt notarialny był tytułem egzekucyjnym, konieczne jest, by zawierał oświadczenie dłużnika w przedmiocie dobrowolnego poddania się egzekucji. Oświadczenie to powinno jednak zawierać wymagane informacje, których katalog został wskazany w powołanych powyżej przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Zaletą zabezpieczenia jest szybka możność zintensyfikowania działań egzekucyjnych, które poprzedzone są jedynie wnioskiem do sądu o nadanie klauzuli wykonalności. Jest to sposób na uzyskanie tytułu egzekucyjnego bez konieczności prowadzenia sporu sądowego. Wadą jest natomiast konieczność poniesienia dodatkowych kosztów notarialnych.
Umowa, na mocy której poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik tego nie uczynił. Ten rodzaj zabezpieczenia umożliwia wierzycielowi dochodzenia należności bezpośrednio od poręczyciela, w sytuacji, gdy dłużnik główny odmawia zapłaty. Warunkiem dochodzenia zapłaty od poręczyciela jest wymagalność długu głównego. Następuje ona z chwilą, gdy dłużnik główny opóźni się ze spełnieniem swojego świadczenia. Należy jednak pamiętać, że o skuteczności tego zabezpieczenia decyduje głównie to w jakiej istocie kondycji finansowej znajduje się poręczyciel. Wierzyciel winien zawsze domagać się od poręczyciela dokumentów potwierdzających, że stan majątkowy poręczyciela gwarantuje, iż będzie w stanie wykonać zobowiązanie. Na wypadek, gdyby dłużnik główny go nie wykonał.
PRZYSTĄPIENIE DO DŁUGU ma skutek podobny do poręczenia. Polega na tym, że do istniejącego już stosunku pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem przystępuje osoba trzecia, która zobowiązuje się do ponoszenia odpowiedzialności za dług w takim samym zakresie jak dłużnik główny. (Przejęcie współodpowiedzialności za dług przez osobę trzecią). W takim przypadku, wierzyciel będzie miał prawo egzekwować wierzytelność nie tylko od właściwego dłużnika, ale także od osoby współodpowiedzialnej, przy czym osoba trzecia staje się dłużnikiem dopiero od chwili przystąpienia i od tego momentu można stosować do jej odpowiedzialności przepisy kodeksu cywilnego o zobowiązaniach solidarnych. W związku z tym wierzyciel na podstawie tego instrumentu prawnego będzie mógł żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników solidarnych łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwolni pozostałych.
PRZELEW WIERZYTELNOŚCI NA ZABEZPIECZENIE jest to z kolei zabezpieczenie, na podstawie którego, dłużnik niejako przekazuje wierzycielowi określoną wierzytelność (np. wynikającą z umów dłużnika z jego kontrahentami handlowymi) w celu zabezpieczenia spłaty swojego długu. Przedmiotem umowy przelewu wierzytelności na zabezpieczenie mogą być wierzytelności już istniejące (wymagalne bądź niewymagalne), a także przyszłe. Wierzytelność przelewana musi być jednak możliwa do zindywidualizowania, czyli stosunek prawny, z jakiego ma wynikać, powinien być możliwy do zidentyfikowania. W umowie przelewu wierzytelności na zabezpieczenie strony mogą wprowadzić zapis, że po wykonaniu przez dłużnika zabezpieczonego zobowiązania, następuje tzw. przelew (cesja) zwrotny, czyli powrotne przeniesienie wierzytelności na dłużnika wierzytelności zabezpieczonej.
PRZEWŁASZCZENIE NA ZABEZPIECZENIE to umowa, na podstawie której następuje przeniesienie na wierzyciela własności określonych rzeczy należących do dłużnika. Zarówno ruchomości jak i nieruchomości, z wyjątkiem nieruchomości, dla których przeniesienia wymagana jest forma aktu notarialnego. Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie może być zawarta w dowolnej formie, jednak ze względów dowodowych rekomendowane jest zawarcie jej w formie pisemnej. W wyniku przewłaszczenia na zabezpieczenie, przedmiot przewłaszczenia staje się wyłączną własnością wierzyciela. Posiadaczem rzeczy cały czas może pozostawać dłużnik - w zależności od ustaleń stron. Jeśli dłużnik spłaci należność w terminie, prawo własności rzeczy do niego powróci.
Ostatnim z omówionych zabezpieczeń jest ZASTAW, który powstaje na podstawie umowy pomiędzy właścicielem rzeczy (dłużnikiem) i wierzycielem. W przypadku tego rodzaju zabezpieczenia konieczne jest wydanie rzeczy wierzycielowi lub ewentualnie osobie trzeciej, wyznaczonej przez strony. Przedmiot zastawu nie może więc pozostać w rękach dłużnika (w przeciwieństwie do np. przewłaszczenia na zabezpieczenie). Na podstawie prawa zastawu wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z tej rzeczy (prawa) bez względu na to, czyją stała się własnością. Zastaw może być ustanowiony jedynie na rzeczach ruchomych oraz na niektórych prawach zbywalnych (akcjach, obligacjach, wierzytelnościach). Zastaw na nieruchomości jest niedopuszczalny. Zaspokojenie z przedmiotu zastawu następuje w postępowaniu egzekucyjnym. Do postępowania niezbędne jest uzyskanie tytułu wykonawczego (orzeczenia sądu zaopatrzonego w klauzulę wykonalności). Co istotne, zastaw wygasa z chwilą wydania rzeczy zastawcy (właścicielowi, który ustanowił zastaw). W związku z powyższym należy mieć na uwadze, aby przedmiot zastawu nie powrócił do zastawcy przed zaspokojeniem wierzytelności, bowiem z tą chwilą prawo to wygaśnie.
Podsumowując, wierzyciel zawierając umowę z kontrahentem winien liczyć się z możliwością braku spłaty istniejącej wierzytelności. Stąd z odpowiednim wyprzedzeniem winien rozważyć zawarcie w umowach stosownych zabezpieczeń ich wykonania, na wypadek, gdyby dłużnik nie wykonał swojego zobowiązania pieniężnego w terminie.
Wybór narzędzia do zabezpieczenia wierzytelności winien zostać przez wierzyciela szczegółowo rozważony, chociażby przed zawarciem stosownej umowy z potencjalnym kontrahentem. Powinien zależeć on m.in. od rozmiaru (wysokości) transakcji i stosunków łączących strony (tj. czy z danym kontrahentem wierzyciel zawiera umowę po raz pierwszy, czy też łączą go z danym partnerem stałe stosunki biznesowe).
W każdym przypadku należy przeanalizować koszty i formalności związane z ustanowieniem danego zabezpieczenia, w tym w kontekście ewentualnej egzekucji, tak aby wybrać najbardziej optymalne rozwiązanie. W przypadku zabezpieczenia wierzytelności, kluczowy jest odpowiedni moment, dlatego każdy wierzyciel winien pomyśleć o możliwości zabezpieczenia wierzytelności już na etapie podpisywania umowy.
